Haaien in de wereld

Publié le 1 september 2020

Haaien in de wereld

Zoals alle roofvijanden, vormen de haaien een essentiële schakel in de keten van biodiversiteit

Heer en meester in volle zee: ongeveer 500 verschillende soorten haaien bevolken de wereldzeeën. Van kleins af aan werd ons geleerd dat we schrik moeten hebben van deze zogenaamde ‘menseneter’, maar de werkelijkheid is helemaal anders!

Dit roofdier is van fundamenteel belang voor een evenwichtig oceaanleven.

De volwassen haaien hebben haast geen vijanden in de oceaan. De grootste bedreiging gaat vandaag uit van de mensen en de visvangst. Het is meer dan hoog tijd om ze te beschermen, want hun verdwijning zou leiden tot een regelrechte ecologische ramp en tot een onomkeerbaar onevenwicht in de oceanen!

Wat voor een dier is een haai?

De haai is een heel bijzonder dier!

Zijn voorouders zwommen al heel lang geleden rond in de oceaan: deze heer en meester van de zeeën is intussen 430 miljoen jaar oud. Zijn lichaam heeft zich prachtig aangepast aan zijn omgeving en aan zijn rol van predator.

Haaien zijn kraakbeenvissen, net als de roggen en de draakvissen. Ze onderscheiden zich van de beenvissen door hun inwendige skelet van kraakbeen en door hun kieuwspleten waarvan ze er, afhankelijk van de soort, 5 tot 7 hebben aan elke kant van hun kop, in tegenstelling tot de beenvissen die het moeten doen met slechts 1 spleet.

Sommige haaiensoorten hebben een glad lichaam in de vorm van een torpedo, wat van hen heel efficiënte zwemmers maakt. Door dat hydrodynamische profiel en hun sterke spieren kunnen ze heel snel gaan: er zijn haaien, zoals de makohaai (Isurus oxyrinchus), die topsnelheden van zowat 80 km/u halen.

De haai heeft, net als de mens, 5 zintuigen: gehoor, reuk, smaak, gezichtsvermogen en tastzin. Zijn zintuiglijke organen zijn sterk ontwikkeld. Het is inderdaad zo dat de meeste haaien bloed kunnen ruiken op een afstand van meerdere kilometers en geluiden kunnen opvangen die twee kilometer verder worden geproduceerd.

Naast deze vijf geperfectioneerde zintuigen beschikt de haai nog over een zesde: elektroreceptie. Dankzij elektroreceptoren, de ampullen van Lorenzini genoemd, kan de haai de door alle levende wezens uitgezonden elektromagnetische velden waarnemen, waardoor hij zijn prooien beter kan opsporen. Hij is ook uitgerust met een orgaan voor het opsporen van drukgolven, de zijlijn of laterale lijn genoemd. Zo kan hij de geringste beweging in het water opmerken, bijvoorbeeld een vis die voorbijzwemt.

Als zijn tanden beschadigd zijn, worden deze automatisch vernieuwd en hij bezit er een paar honderden! Sommige haaien verliezen, in de loop van hun leven, meer dan 30.000 tanden.

Met zijn sterke en heel beweeglijke kaken kan hij zijn mond heel groot opendoen en zo zelfs heel grote prooien vangen! De druk uitgeoefend door de kaken van bepaalde haaien is indrukwekkend: bij de witte haai (Carcharodon carcharias) kan deze 60 kg per tand bedragen.

De vinnen dienen als roer en als stabilisator. De staartvin zorgt voor de nodige stuwing en laat de haai toe om abrupt van richting te veranderen.

Tot slot, de meeste haaien stoppen nooit met zwemmen en dit om twee redenen: ze moeten het water continu door hun kieuwen laten stromen om te kunnen ademen en ook omdat ze geen zwemblaas hebben. Het is dankzij deze zwemblaas dat de andere vissen kunnen drijven.

De verpleegsterhaai (Ginglymostoma cirratum) en de tapijthaai (Orectolobus hutchinsi) vormen hierop een uitzondering: zij liggen het grootste deel van de tijd op de bodem. De tapijthaai is een erbarmelijke zwemmer: hij heeft dus zijn gedrag aangepast en gebruikt camouflagetechnieken om zijn prooien te verrassen.

De diversiteit van haaien in de wereld

Er bestaan ongeveer 500 soorten en ze komen in alle wereldzeeën voor, behalve in de Zuidelijke Oceaan. Je kunt ze aantreffen aan de oppervlakte, maar ook in de abyssale zone. Sommige soorten zijn zogenaamd benthisch (leven dicht bij de bodem), andere pelagisch (leven in de volle zee). Ze zwemmen in de open zee of dicht bij de kust, bijvoorbeeld in lagunes.

Er zijn haaien in verschillende groottes en vormen: de hamerhaai is herkenbaar aan zijn T-vormige kop; de tapijthaai heeft een sterk afgeplat lichaam dat vol vlekken staat; de tijgerhaai is groot en dankt zijn naam aan de verticale strepen op zijn rug en tot slot is er de epaulethaai met een lang en fijn lichaam dat aan de zijkant tekeningen vertoont die lijken op epauletten van uniformen.

De meeste haaien zijn een tweetal meter lang. De kleinste haai ter wereld is de dwerglantaarnhaai (Etmopterus perryi) die niet groter wordt dan 20 cm; de grootste is de walvishaai (Rhincodon typus) met een maximale lengte van 18 m.

Haaien zijn doorgaans roofdieren. Het zijn vleeseters en ze voeden zich met vissen, schelpdieren en zeezoogdieren. Slechts 5% van de haaien eet plankton. Dit is het geval voor de twee grootste haaien ter wereld, de walvishaai en de reuzenhaai (Cetorhinus maximus).

Wat de voortplanting betreft, zijn deze soorten nogal van de langzame kant. Hierdoor wordt het effect van de overbevissing nog sterker voelbaar. Haaien zijn pas op latere leeftijd geslachtsrijp en het aantal borelingen per worp is vrij laag. De dracht is eerder lang, van 7 maanden tot 3 jaar (voor de franjehaai – Chlamydoselachus anguineus).

Afhankelijk van het soort haai kunnen de embryo’s zich op verschillende manieren ontwikkelen: eierleggend, levenbarend of eierlevendbarend.

Bij de eierleggende haaien gebeurt de bevruchting extern. Het vrouwtje legt eieren die dan in het water worden bevrucht door de mannelijke gameten. De embryo’s groeien buiten het lichaam van de vrouwtjeshaai.
Bij de levendbarende haaien groeien de embryo’s in de baarmoeder van het vrouwtje. Ze krijgen voeding via een soort navelstreng. Als de zwangerschap ten einde loopt, schenkt de mamahaai het leven aan reeds gevormde minihaaitjes.
De eieren van eierlevendbarende haaien worden uitgebroed in de buik van het vrouwtje. Na een bepaalde broedtijd komen ze uit in die buik en worden ze als autonome diertjes naar buiten geduwd.

Haaien leven samen met andere dieren. We spreken van commensalisme bij het loodsmannetje dat leeft van de overschotten van de haai, zonder dat hij daarvoor veel teruggeeft; van mutualisme bij de remora die zich ook voedt met de etensresten van de haai, maar die hem als tegenprestatie bevrijdt van een groot deel van zijn parasieten; en van parasitisme bij de platwormen en eenoogkreeftjes die op zijn huid leven.

De haai, een onmisbaar roofdier

Als roofdier staat de haai bovenaan de voedselketen en is hij van fundamenteel belang voor het evenwicht in de oceanen.

De haai is niet schadelijk; hij is integendeel nuttig voor het evenwicht van de ecosystemen.

In de voedingsketen van de oceanen eet het ene dier het andere op. De haai staat bovenaan de keten: hij speelt een centrale rol bij het behoud van de populaties van zijn prooien. Hij zorgt er ook voor dat de oceaan gezond is: de haai voedt zich met oude, langzame en zieke vissen en ook met exemplaren die zich niet kunnen voortplanten.

Door de overbevissing op haaien ontstaat er een onevenwicht in het ecosysteem en dat zorgt voor een cascade-effect. Als er bijvoorbeeld geen haaien meer zijn, zullen de roggen, die zich op het niveau onmiddellijk onder de haaien bevinden, in sterke mate toenemen. Door deze toename gaan de stocks van bepaalde soorten afnemen, denk maar aan de grote mantelschelpen die als voeding dienen voor de rog.

De haai, beschermer van het koraalrif

Doordat de haaienpopulatie afneemt, verandert de structuur van de voedingsketen in de koraalriffen.

Barrière de corail, vue aérienne

We stellen een toename vast van de mesi-predators die zich voeden met soorten die onmisbaar zijn voor het behoud van de koralen. Dan hebben we het bijvoorbeeld over plantenetende vissen die zich voeden met algen die op de koralen verschijnen na de doortocht van cyclonen en die zelf worden opgegeten door grotere vissen die op hun beurt een prooi zijn voor de haaien. Minder haaien betekent meer grote vissen en dus minder plantenetende soorten … En door de afname van die populaties kunnen de koraalriffen zich niet meer ontdoen van de allesoverwoekerende algen en kunnen ze zich dus niet meer herstellen.

Door de klimaatopwarming zijn er steeds meer cyclonen en worden de koraalriffen ook steeds vaker aangetast door verbleking; dit betekent dat parasietalgen zich ongebreideld kunnen vermenigvuldigen. De aanwezigheid van haaien is een van de beste manieren om het evenwicht in de koraalriffen te kunnen garanderen.

Het Groot Barrièrerif is het grootste koraalrif ter wereld. Het biedt onderdak aan zowat 400 soorten koraal, meer dan 1500 soorten vissen en 4000 soorten weekdieren. Als dit zou verdwijnen, stevenen we af op een ecologische ramp op wereldschaal.

De haai, een bedreigde soort

Sommige soorten staan jammer genoeg bekend om hun spectaculaire aanvallen op mensen en in de getroffen regio’s wordt gezocht naar middelen om zich tegen deze roofdieren te beschermen. Dit gaat ook gepaard met een economisch belang, want die aanvallen hebben een impact op het strandtoerisme. Maar het misverstand dat de haai gevaarlijk zou zijn voor het ecologische evenwicht van het zeemilieu moet uit de wereld worden geholpen. Het is juist hij die vandaag wordt bedreigd, want de overbevissing vormt een groot gevaar voor heel wat haaienpopulaties.

Naar schatting wordt er om de 3 seconden een haai gedood, dat zijn er ongeveer 100 miljoen per jaar!

Exploitatie van de haai

De haai wordt voor alles gebruikt. Zijn vlees wordt opgegeten, zijn vinnen worden in de befaamde haaienvinnensoep gedraaid en zijn huid wordt verwerkt als luxeleder. De olie uit de haaienlever wordt gebruikt in de cosmetische industrie en voor de productie van vitaminen. Vandaag weten we dat de van haaien afkomstige producten geen magisch effect hebben en probleemloos kunnen worden vervangen door plantaardige varianten, maar de jacht gaat toch verder.

Elk jaar worden er ongeveer 100 miljoen haaien gedood en een derde van alle soorten haaien en roggen uit de volle zee is al met uitsterven bedreigd.

Zowat 75% van die haaien belandt in een bord haaienvinnensoep, ergens in Azië. De vissers vangen de haaien, knippen hun vinnen af en gooien ze dan terug in de zee, met een verminkt lichaam maar meestal wel nog levend …

Waarom gebeurt dit?

Haaienvinnensoep is nog altijd een traditioneel gerecht in Azië. Voor een kilo haaienvinnen betaal je al snel 300 tot 500 euro. Door de bloei van de Aziatische economie is de vraag naar haaienvinnen enorm groot. Met deze visvangst kun je snel aanzienlijke winsten binnenrijven. Dus, een praktijk die zeer goed rendeert.

Gevolgen van de klimaatopwarming

De stijging van de watertemperatuur en de verzuring van de oceanen beïnvloeden de groei van de haaien en hun gedrag. In warmer water hebben de haaien meer energie nodig om te acclimatiseren: ze hebben dus meer honger! Maar door de aanzienlijke concentratie CO₂ daalt hun capaciteit om te jagen, de zuurheid van het water tast immers hun zintuigen aan. Ze kunnen hun functie van toppredator dus niet meer uitoefenen.

Gevoelig voor vervuiling

In het lichaam van de haai worden hoge percentages giftige stoffen, zoals zware metalen, aangetroffen. Deze stoffen bundelen zich inderdaad steeds meer naarmate je stijgt in de voedselketen, en de haaien bevinden zich helemaal bovenaan die keten. Een van de producten die het meest teruggevonden worden, is een derivaat van kwik, een voor de mens zeer gevaarlijke neurotoxine. Je treft er ook hoge concentraties bacteriën aan, vooral in hun vinnen. Hoe groter en dus hoe ouder de haai is, hoe meer zware metalen en andere vervuilende stoffen er in zijn lichaam zitten.

De haai en de mens

De relatie tussen mens en haai is altijd al complex geweest en schommelt tussen angst en fascinatie.

De haai heeft de naam een bloeddorstig monster, een menseneter te zijn en deze reputatie wordt nog extra in de verf gezet door allerlei mythes, rituelen en op sensatie beluste films. De herinnering aan ‘Jaws’ en aan de bijbehorende beangstigende muziek is nooit ver weg …

De haai, agressief tegenover de mens?

Haaien zijn roofdieren, dat is een feit, maar ze vallen echt niet alles aan wat beweegt! Door de spectaculaire omvang van de verwondingen wordt elke aanval breed uitgesmeerd in de media. Niettemin tellen we minder dan 10 doden per jaar, voor een honderdtal te betreuren ongevallen.

Haaien veroorzaken minder sterfgevallen dan bijen, muggen, kwallen … of zelfs nijlpaarden.

Toch wordt geen enkele van die soorten meer beschuldigd dan de andere. Meer nog, van de 500 soorten haaien zijn er slechts 5 die doorgaans betrokken zijn bij incidenten: de tijgerhaai (Galeocerdo cuvier), de witte haai, de stierhaai (Carcharhinus leucas), de makohaai en de witpunthaai (Carcharhinus longimanus).

En bovendien zal de haai de mens nooit bewust aanvallen; meestal verwart hij hem met een van zijn prooien, bijvoorbeeld de oorrob. Het is zo dat de haai tijdens een aanval zijn prooi ‘proeft’. De mens valt niet in de smaak, dus laat hij hem los en zwemt hij verder. Maar door de kracht van zijn kaken veroorzaakt een zogenaamd ‘proeverijtje’ ernstige verwondingen, waarbij het slachtoffer dan ook kan overlijden.

Waarom valt de haai aan?

Ondanks zijn indrukwekkende uitzicht is de haai een vrij schuchter en argwanend dier. Aanvallen van haaien op de mens komen zelden voor en zijn zeer uitzonderlijk.

De stijging van het aantal aanvallen door haaien in de laatste jaren is gelinkt met de toename van de menselijke activiteit aan de kust en met een sterkere aanwezigheid van de mens op de stranden. Er zijn steeds minder haaien, maar steeds meer mensen op het strand.

We stellen ook vast dat de verhouding tussen mens en zee veranderd is en dat de mens zich steeds meer waagt in ‘haaiengebieden’. Door de uitbouw van het toerisme en de watersporten zit er steeds meer volk in het water, de zwemmers blijven ook langer ronddobberen in dat water, dus de kans op een ontmoeting met een haai wordt groter.

Surfers zijn veruit het eerste slachtoffer van een haaienaanval, gevolgd door zwemmers en duikers.

Ook de veranderingen in de natuurlijke habitat van de haai kunnen een verklaring zijn voor de aanvallen.

De aanleg van toeristische zones, de aantasting van de koraalriffen die als natuurlijke vangnetten dienst doen, de vervuiling, het gebrek aan voeding waardoor de haai zijn jachtgebied moet uitbreiden. Het natuurlijke traject van de haai blijft hetzelfde maar, in tegenstelling tot het begin van de 20e eeuw, komen er nu veel meer mensen naar het strand.

Hoe moeten we ons gedragen als we willen samenleven met de haai?

Niet gaan zwemmen in de vroege ochtend, als de avond valt, na hevige regenval en ‘s nachts. Dat zijn de momenten waarop de haaien op jacht gaan, als het water troebel is. En je natuurlijk niet begeven in de zones die door de bevoegde instanties als ‘ongeschikt voor zwemmers’ worden aangeduid.

Er zijn vandaag heel wat technieken om je te beschermen tegen een haaienaanval, bijvoorbeeld kieuwnetten, een beschermende omheining, luchtbellengordijnen of sonarboeien om gemarkeerde haaien op te sporen.

Wetenschappers bevestigen transponders, merktekens of tags op de rugvin. Afhankelijk van de techniek kunnen ze in werkelijke tijd de gemarkeerde haaien volgen of wachten op een bericht van vissers die eventueel gemarkeerde haaien hebben gevangen.

Verenigingen en stichtingen

Nausicaá neemt deel aan heel wat onderzoeksprogramma’s, met name voor de wereldwijde bescherming van haaien.

NAUSICAÁ werkt samen met de vereniging MEGAPTERA om de walvishaai beter te leren kennen en voor het behoud van de populaties van deze haai. Deze Franse vereniging wijdt zich aan de observatie, de kennis en de bescherming van zeezoogdieren en de walvishaai. De bestudering en de bescherming gebeuren door middel van foto-identificatie, markering en het plaatsen van merktekens op deze zeereuzen. NAUSICAÁ en MEGAPTERA hebben drie merktekens geplaatst op walvishaaien tijdens een markeringscampagne in december 2017 in Djibouti, Afrika. Dankzij deze merktekens kan er verschillende informatie worden verzameld over dit emblematische dier: levenswijze, migratie, voortplanting …

NAUSICAÁ steunt ook de Fondation Malpelo, opgericht in 1999 door Sandra Bessudo, een Frans-Colombiaanse biologe en duikster. Het eiland Malpelo – gelegen in de Pacifische Oceaan, ter hoogte van Colombia – is een unieke plek met een ongelofelijke biodiversiteit. Wetenschappers hebben op basis van een door deze stichting uitgevoerde markeringscampagne voor haaien kunnen vaststellen dat de hamerhaaien in aantal afnemen als gevolg van de visvangst.De Fondation Malpelo strijdt tegen de illegale jacht op haaien en tegen het vangen van haaien voor hun vinnen; ze ijvert ook voor het behoud van dit beschermde zeegebied, een uitzonderlijk toevluchtsoord voor soorten die elders niet met elkaar omgaan. Malpelo staat op de ‘Werelderfgoedlijst’ van Unesco en is uitgeroepen tot zeereservaat. De Fondation Malpelo draagt in aanzienlijke mate bij tot het behoud en de opvolging van de soorten die daar leven.

Wist je dit?

Je kunt het humeur van de haai afleiden uit de grootte van zijn pupil. Als de haai opgewonden is, wordt zijn pupil groter; als hij kwaad is, wordt deze kleiner.

Elke zomer komen de grote witte haaien die ter hoogte van Californië leven, samen in een en dezelfde zone in volle zee: het zogenaamde ‘café van de witte haaien’, gelegen tussen Mexico en Hawaï.

Als je een haai streelt van staart naar kop toe, voelt het alsof je je hand over een kaasrasp haalt! Zijn huid is bedekt met tandjes; deze staan borg voor een optimale zwemvorm.

Haaien laten hun tanden, hun kieuwen en hun lichaam regelmatig reinigen door kleine visjes die zonder angst doordringen tot in hun bek om daar dode of zieke huid weg te halen, een verzorging die blijkbaar onontbeerlijk is voor het overleven van de haai.

In Australië kun je de haaien volgen op Twitter: 330 haaien werden gemarkeerd om hun bewegingen in de buurt van de publieke stranden te kunnen volgen en surfers en zwemmers via Twitter te kunnen waarschuwen.

De grote witte haai eet slechts éénmaal om de drie dagen.

Bibliografie

Boeken

VAN GREVELYNGHE, A. DIRINGER, B. SERET. Tous les Requins du monde. 300 espèces des mers du globe. Ed. Delachaux & Niestlé, 1999. Coll. Encyclopédies du Naturaliste
et S. COUPE. La Petite encyclopédie des requins. Ed. Bordas, 1993. Coll. Petite Encyclopédie des Animaux

J.D. STEVENS. Les Requins. Ed. Bordas, 1987. Coll. Encyclopédie Visuelle